Taariikhdii Tataarka

Taariikhda Tataarka

Qaybtii koowaad

Tataarka | Mongoliya

Dhacdadani waxa ay ku saabsan tahay niman Tataar la yiraahoo dunida weeraray Tataarka waa wadankan yari ee hada Mangoliya la yiraahdo qabiil degi jiray Mangoliya mudo aad u yar ayay waxay ku qabsadeen bariga dhunidoo dhan.

Waqti aad u kooban bay waxay qabsadeen, laga soo bilaabo Japan iyo Chine ilaa iyo Poland inta ka dhexleh bay qabsadeen. Waa Japan iyo Chine laga soo bilaabo oo caalamul Islaami la soo dhex maro oo Russia dhan 27 milyan bey leeyihiin km squar oo Russia ah la dul maro oo Ukraine la maro oo Poland la maro oo Major la maro Hungary oo kroazia la maro Slovenia la maro oo baxrul Adrian talyaaniga dhiniciisa istaagaan.

Taariikhda bani aadamka wax sidaa inta wax u weeraray intaa waqti yar ku qabta lama arag bey leeyihiin.

Dhacdada tan waxa aan rabaa in aan ugu warano, inaynu barano wax ka barano, waxaynu ka baraneyno waxa ugu horeeya inaynu fahamno nidaaga rabaaniga ee ah …. Afghanistan, Pakistan

oo dhan isku soo dar Iran ku dar intaas bey ka talin jireen.

Dowla Khawaarzumiya

Dowla khawaarzumiya waa dowlad gudaheeda ma’aaid badan iyo isasuldar badan uu ka jiray, dowlal Cabaasiya colaad badan la gashay salaadjaqadii rumim badan la dagaalantay. Salaadjaqadii (Yacni) atraakta asalkooda muslimiinta ahaa. Suuradaan kooban waxa aan rabaa inaan idinka tusiyo siduu u ekaaa caalam al-Islaamigu.

Waxaa jirtay India waxaa ka talin jiray Iyana dowlad islaamiya (Luqooriyiin) la oran jiray (Faaris) qeyb ka midi waa Persia qeyb ka midi dowlal khawaarzumiya bay hoos tegi jirtay. Dacal yaro sokona waxaa ka talin jirtay niman la oran jiray (Ismaaciiliyiin).

Ismaaciiliya waa fiqsho shiicada sheegata culumo badana gaaleeysiiso. Waa firqo waagaa hore maxad-nimada aad u jaclayd oo aad u ilaashan jirtay, dagaal-yahan ahayd, dhalinyaradeeda si xoogan u tawabaran jirtay ku can baxaday ikhtiyaalaadka.

Caalamal islaami madaxda la laaynayo waxa la laaynayo iyagaa qaarijin jiray farsamadaas iyagaa farsamo yaqaan ku ahaa, oo iyagaa la kala adeegsan jiray inay waxaas isticmaalaan, rag badoon duwalka islaamigii waaweenaa ka tirsana wey laayeen, oo qaar intay suufi isaga dhigeenoo u tageenoo waxay sii weydiisadeen midi geliyeen, qaarba si ay ku dileen.

Anadol markeyno eekno waa Turkiga, dowlad (As-Salaajiqa) la oran jiray baa ka talineysay oo muslim ah oo (Aala bar-salaam) qaa’idkii weynaa ee muslimka la oran jiray dowlad ka tafiirantay.

Markaan caalamul islaami wuu balaarnaa, dowlado tiro badana wey ka jireen, laakiin xaalkooda wuxuu ahaa uun kuwa is dilaaya oo kooxiba kooxda ku xigta ay ku maqan tahay oo aan is bixineynin.

Xoogii labaad ee dunida jiray wuxuu ahaa xoogii reer Yurub gaar ahaan afartaan dowladood oo imankaba caan ah;

1. Fransiiska
2. Ingriiska
3. Talyaaniga iyo
4. Jarmalka

Afartaa ayaa hogaaminaayay yurub laba dowladood oo Spain iyo Portuguese oo markaa Iyana jabiyeen muslimiinta xoogan baa markaa iyana jiray, Marka la eego caalamal islaami qeybtiisa waqooyi, imaarado yar yar oo dhul ay qabsadeen kristanku. Kuruseedhiskii oo dowlado yar yar oo kristan baa ka jiray sida:

• Beirut
• Siida
• Caka
• Andhakiya

Kuwaas oo dhan waxay ahaayeen dowlado yar yar oo Iyana masiixiyiin ah oo meelahaasi ka dhisan.

Dowladaha reer galbeed mooyaanee waxaa jirtay kaniisadii bariga oo markaasi deganeyd dowla Byzantiya la oran jiray Romanskii Byzantiyiinta la oran jiray oo kaniisada Russia iyo Greeka iyo dhankani haystaan ahaan jirtay oo markaa magaaladaan Istanbuul la yiraah haysatay oo halkaasi fariisinkeeda ahaa.

Waxaa kaloo jirtay dowlado yar yare oo xoogaa laa’lek oo (mathalan) dowla (Kurj) Kurjigu waa (Giorgia) meeshaa imanka la yiraahdo amase Armenia Iyana dowlado yar yar oo Kristian ayaa ka jiray, imaraad yar yar oo lasiibiya. Intaasi waxay ahayd caalamkii labadii xoog oo isku haayay iyo sidii ay u yaaleen.

Mar quraa ayaa waxaa soo baxay dowlad cusub oo taariikhdii dunida bedeshay oo xoogagii dunida bedeshay oo mudo yar ku noqotay (ad-Dowlal Kubraa) ama aan iraahdo (al-Qudbal Waxiid) dowlada quroo dunida ka jirta, cid kaloo jirta aanay aqbalin, waa dowladii la oran jiray Mongoliyaniska ama Tataar.

Erayga Tataar  iyo Mongoliya

Erayga Tataar iyo Mongoliya taariikh yahanada waa ku murmaan kee baa kee dhalay, kee baa weyn, kee baa yar.

Taariikh yahanada bar mathalan (Rashiidu-Diin al-Wasiir) kitaabkisa la oran jiray (Jaamu-Tawaariiq) isagu wauxuu qabaa Tataarku inay yihii (Shucda mina moquul) Mongoliska rasmiga waa Tataarka qabiil ka mid ah buu qabaa marka.

Halka (Raaqib as-Sarjaani) iyo taarkh yanaha badana ay caqsiga u dhigayaan oo ay ka dhigaayaan Mongolku inuu asalka yahay Tataarka iyo Tarkiga iyo waxa kan qabaa’il kale oo badan inay makaa ka tirsan yihiin.

Calaa kullin, labadaan qabiil iyagaaba markii hore is dilay Tataarka iyo Mongooliska iyagaa is dilay, dowladnimay isku haysteen, akhiiran waxaa u soo baxay nin boqoroo cusub oo la yiraaho (Ghinkis Khan).

Boqorkaa cusub ee magaa la baxay, magacaa qaar waxay ku tarjumaan waa naaneys, waa siddi (Keysar) iyo magaca noocaasiyo kale ah. Waxay ku tarjumaanba kuwa wax tarjuma waa (Qaahiru-Dunyaa) iyo (Amiirul-Caalim) iyo wax la nooc ah, dunida ninkii ugu sareeyay.

Isaga magaciisa rasmiga ah (Temujin) baa la oran jiray, Temojin ninkaa la yiraahdo wuxuu ahaa marka la eego nin qaa’id ah oo halyeey ah oo ciidan hogaamiya. Wuxuu kaloo ahaa baa la yiraa abaabulo bulsheed, nin dadka kicin kara oo dad badni ku xidhnaan karaan, wuxuu kaloo ahaa manaxe aan digegaxan hadii la maranaayo.

Mongoliya mathalan markuu qabsanaayay, qabaa’ilka markay is dilayeen dagaaladuu galay reer buu intuu jabiyay ayuu wuxuu yiri madaxda qabta, wixii madaxoo dhan inta la soo qabtay 70 ka mid ah nolosha ayuu ku kariyay buu yiri, iyagoo nool baa la kariyay. Nin madax oo sidaa u fakarayaa buu ahaa waa mongoliya gudaheeda markuu qabaa’ilka is dilaayeen oo boqortooyadaan qabsan doono.

Intuu qabtay buu 70 ka mid ah yiri ha la karito, iyagoo nool dheriga ha lagu rido ha karsamaan. Wuxu ahaa nin dagaal yahan ah qaa’ida dad hogaamin karo ururin kara manaxe aan digigaxan aan aktiisa naxariis oolin ah.

Temojin agoonimo ku koray bey yiraahdaan isagoo yar baa aabihii la dilay beerahooda la beyhoofsaday. Mar dambuu soo lufluftay waxa kan, akhiiran boqorkaasuu noqday.

Temojin wuxuu isku dayay inuu boqortooyo fiican sameeysto, wuxuu ku guuleystay markaa inuu qabsado wadanka Mongoliya la yiraahdo, dabeetana boqortooyadii Chinesekuu ku durkay. Boqoradii Chineseka iyana jabiyay Chine oo dhan buu qabsaday.

Beri buu u socday ilaa Koriya buu tagay intaa inta ka dhexleh kor buu u socday ilaa Syberiya buu qabsaday, Syberiya ilaa Kuriya dalwal khawaarzumiya dhinaceed ilaa iyo Chine dhiniciisa dambe. Dowlad weyn oo intaa la’ek buu sameeystay oo aad u balaaran.

Dowladiisaas waxa uu u sameystay nidaam adag wuxuu u sameeyay destoor la yiraahdo (Al-Yaasiq – Awil-Yaasik) destoorkani wuxuu ahaa diimihii dunida yaalay ayuu midba wax ka soo qaad qaatay, dabeetana intuu isku dhafdhaftay ayuu dhaqankooda iyo hidahooda wax ka mid ah ku dhaftay.

Waa sidaa dhasaatiirtan iminka dunida taalo kale diimaha iyo wax intay isku qasqasto wax dhisata. Yuhuud inn buu ka qaatay, Christanka inn buu ka qaatay Islaamka inn buu ka soo qaatay, dhaqankii qabiilkooda iyo wixii xeerarkay lahaayeen qeyb buu ka qaatay. Waxaa intuu isku geeyay ayuu (Yaasiqa) u bixiyay kaasuu ku xukumay, nidaam adagoo saalim ah maamul aad u adagoo idariyo wadanka u sameeyay.

Wuxuu ku caan baxay, waxay yiraahdaan dagaal yahanadiisu iyo dagaaladuu qaadin jiray waxay caan ku ahaayeen weererka degdegta ah waxa la yiraahdo, yacni waxaa la yiraahdaa fardaha leed bey ku fuuli jireen baa la yiraahdaa si loo fudeeydiyo faraska aan wax culeysi u dareemin. Dabeetana waxa uu lahaan jiray baa la yiraahdaa kumaankun ciidan ah oo fardaha leeda ku fuula oo ka dagaalami kara kumaankun (Mile) in ku dhow dhow.

Marka waxay yiraahdaan (al-Xarbil Qaatifa) waxa mareykanka imanka yiraahdo xuruubis qaatifka ah ee meesha la dumiyo, taas buu isticmaali jiray baa la yiraah. Wuxuu lahaa nidaam kala dambeyn oo aad u adag, wuxuu ciidankiisa ku tawabaray duruufta qaasiga ah inay aqbalaan (Good Training) baa la siiyay ee ah nolol rafaad ah inay aqbali karaan.

Wuxuu kaloo sameystay hogaamiyayaal askareed militeri genana ah oo dunida caan ka noqday, rag waaweeyn Baato, Biji, Holaako, yacni waa qaa’id la wada yaqaan Beydar, Beydan waa quwaadii uu lahaan jiray ninka kani waxay ahaayeed dagaala yahano aad ugu caan baxay dagaalada.

Wuxuu aaminsanaa bey yiraahdaadaan mabda’a (al-Qudbil-Waaxid) aqtaab badni inay dunida ka jirin ee dunida nin qura ka taliyo, dadka dunida joogaan inay ninkaa ka dambeeyaan.

Waxyaabahuu caanka ku ahaa waxaa ka mid ah bey yiraahdaan, balanka ma aqoon baa la yiraahdaa. Haduu cid dowlad heshiis la galo inuu la galay iyo inaanu la galin qiimo badan uma kala dhaxeynin, sideedaba raga xooga weyni balanka ma jecla, hadii aan aakhiro qofku aanu ka baqaynin iyo Rabb baa ku xisaabi iyo khiyaamaa jirto waa leys qabsanayaa. Sideedaba ninka xooga weyni balanka marmarsiiyo uma waayo lagu buriyo.

Waxa diyaariyey

Al-ustad/ Eng = Aweys Osman Abdi (Romanza)